Prawa autorskie stanowią fundamentalną oś ochrony twórczości intelektualnej. Są one nie tylko zabezpieczeniem dla autorów i ich dzieł, ale również kluczowym elementem regulującym przepływ i użytkowanie treści w różnych dziedzinach działalności, od nauki po sztukę i technologię. W obliczu rosnącej cyfryzacji i łatwości, z jaką treści mogą być kopiowane i rozpowszechniane, prawa autorskie zyskują na znaczeniu jako narzędzie zarządzania i kontroli nad nieautoryzowanym wykorzystaniem dzieł.
Zrozumienie i przestrzeganie praw autorskich jest nie tylko kwestią przestrzegania prawa, ale również elementem etycznym, który wpływa na twórczość i innowacje w szeroko pojętym społeczeństwie informacyjnym. Konsekwencje naruszenia praw autorskich mogą być daleko idące, prowadząc do sporów prawnych, sankcji finansowych, a nawet do utraty reputacji. W związku z tym, zarówno twórcy, jak i użytkownicy treści powinni być świadomi zakresu ochrony, jaką zapewniają prawa autorskie oraz ograniczeń, jakie nakładają na korzystanie z chronionych dzieł.
Co to jest własność intelektualna?
Każdego dnia spotykamy się z własnością intelektualną, czy to przeglądając strony internetowe, robiąc zakupy, oglądając filmy, a nawet czytając ten artykuł. Wszystko, co jest stworzone przez człowieka wykorzystując jego umiejętności intelektualne, unikalne i innowacyjne, stanowi własność intelektualną. Ważne jest, aby pamiętać, że każde dzieło twórcze jest chronione prawnie.
Własność intelektualna dzieli się na dwie główne kategorie:
- własność przemysłowa, obejmująca wynalazki, znaki towarowe, wzory przemysłowe, wzory użytkowe, oznaczenia geograficzne oraz topografie układów scalonych;
- prawa autorskie oraz prawa pokrewne.
W kontekście marketingu, szczególną uwagę zwraca się na prawa autorskie oraz prawa z nimi związane.
Czym jest utwór w rozumieniu prawa?
Ochrona praw autorskich i pokrewnych jest określona w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która weszła w życie 4 lutego 1994 roku. Aby zrozumieć zasady działania praw autorskich, warto najpierw zdefiniować, co uznaje się za ich przedmiot, czyli utwór. Zgodnie z art. 1 ust. 1 tej ustawy, utworem jest każde dzieło wynikające z aktywności twórczej, które posiada indywidualny charakter i jest utrwalone w jakiejkolwiek formie, niezależnie od jego wartości, celu czy sposobu wyrażenia.
Dzieło intelektualne kwalifikuje się jako utwór, jeśli spełnia trzy kluczowe warunki:
- zostało stworzone przez człowieka,
- jest wyrazem aktywności twórczej,
- posiada unikalny charakter.
Utworem może być wpis na blogu zawierający oryginalny tekst i zdjęcia, jeśli wykazuje cechy twórcze, czyli jest wyrazem kreatywności autora i charakteryzuje się unikalnością – jest niepowtarzalny i nie znajduje swojego odpowiednika.
Natomiast nie każde dzieło kwalifikuje się jako utwór. Na przykład prosta informacja prasowa opisująca jedynie wydarzenia i osoby bez żadnego komentarza czy oceny nie będzie uznana za utwór, ponieważ brak jej indywidualnego charakteru.
Prawa autorskie – co obejmują?
Korzystając z dzieł innych osób, na przykład cytując teksty czy używając zdjęć znalezionych w internecie, istotne jest przestrzeganie praw twórców, które są im gwarantowane na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Zgodnie z art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
„Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
- autorstwa utworu;
- oznaczenia utworu nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.”
Prawa autorskie osobiste odnoszą się do osobistego związku twórcy z jego dziełem. Charakteryzują się tym, że są niezbywalne i nie podlegają zrzeczeniu.
Autorskie prawa majątkowe – co obejmują?
Prawa autorskie majątkowe działają podobnie do praw własności, pozwalając na posiadanie, korzystanie i dysponowanie dziełem na zasadach analogicznych do rzeczy materialnych.
Zgodnie z art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
„Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu
i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.”
Majątkowe prawa autorskie obejmują zatem:
- prawo do używania utworu,
- prawo do zarządzania utworem,
- prawo do otrzymywania wynagrodzenia za wykorzystywanie utworu.
Majątkowe prawo autorskie jest prawem bezwzględnym, co oznacza, że tylko autor posiada wyłączne prawa do dzieła, które stworzył. Każda osoba lub organizacja pragnąca korzystać z utworu musi uzyskać na to zezwolenie od jego twórcy, a autor ma prawo do otrzymania wynagrodzenia za wykorzystanie swojego dzieła przez innych.
W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych, majątkowe prawa autorskie mogą być przekazywane innym osobom lub organizacjom, co oznacza, że twórca może przekazać swoje majątkowe prawa do utworu na inny podmiot.
Prawa pokrewnie – komu przysługują?
W sferze własności intelektualnej istnieją również prawa pokrewne, które są przyznawane wykonawcom utworów, a nie ich twórcom. Prawa pokrewne dotyczą osób, które przyczyniają się do rozpowszechniania dzieła, ale nie wniosły twórczego wkładu w jego powstanie.
Do praw pokrewnych należą prawa do:
- artystycznych wykonawstw,
- fonogramów i wideogramów,
- emisji programów,
- pierwszych publikacji oraz wydań naukowych i krytycznych.
Charakterystyka praw pokrewnych obejmuje:
- ograniczenie czasowe – prawa te wygasają po określonym czasie;
- możliwość zbycia – prawa te mogą być przenoszone na innych;
- ochrona głównie interesów gospodarczych podmiotów rozpowszechniających utwory.
Kto jest autorem treści wytwarzanych w firmie?
Twórcą, czyli autorem, jest osoba, która wykreowała dane dzieło. Uznaje się ją za twórcę w momencie jego powstania, a od tego momentu dzieło podlega ochronie prawnej związanej z prawami autorskimi.
W kontekście przedsiębiorstwa, twórcami mogą być, na przykład:
- grafik, tworzący grafiki czy infografiki przeznaczone na strony internetowe oraz do mediów społecznościowych;
- copywriter, piszący różnorodne teksty, takie jak wpisy blogowe, opisy produktów czy artykuły specjalistyczne;
- fotograf, odpowiedzialny za wykonanie zdjęć produktów firmy.
Prawa majątkowe do tych treści zależą od rodzaju umowy pomiędzy zleceniodawcą a twórcą, a także od specyfiki tych postanowień. Istotne jest również, czy osoba tworząca treść działała zgodnie z prawem, czyli czy uszanowała własność intelektualną innych osób.
Czym jest utwór pracowniczy?
W omawianym kontekście istotną kwestią jest pojęcie tzw. utworu pracowniczego. Gdy pracownik tworzy utwór w ramach wykonywania obowiązków wynikających z umowy o pracę, pracodawca automatycznie nabywa do niego autorskie prawa majątkowe w momencie jego stworzenia. Jest to jednak zasada obowiązująca wyłącznie osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę. Aby takie przejście praw było możliwe, niezbędne jest dokładne zdefiniowanie w umowie obowiązków pracowniczych, w sposób jasno wskazujący, że do zadań pracownika należy tworzenie określonych dzieł lub utworów.
Autorskie prawa majątkowe do treści publikowanych na blogu firmowym mogą należeć do różnych stron, w zależności od okoliczności, w jakich treść ta została stworzona:
- Osobom, które bezpośrednio stworzyły te treści, na przykład prawa do grafik mogą należeć do grafika, a prawa do tekstów do copywritera, jeżeli nie zostały zawarte odpowiednie umowy przenoszące te prawa na firmę.
- Firmie jako zleceniodawcy, jeśli zawarta umowa pomiędzy twórcą a firmą (na przykład umowa o dzieło) zawiera klauzule przenoszące autorskie prawa majątkowe na firmę.
- Firmie jako pracodawcy, jeśli treści zostały stworzone przez pracownika w ramach jego obowiązków zawartych w umowie o pracę, co sprawia, że firma nabywa prawa majątkowe do tych utworów.
W każdym przypadku ważne jest, aby umowy regulujące kwestie autorskich praw majątkowych były jasno sformułowane i precyzyjnie określały, kto i w jakim zakresie posiada prawa do tworzonych treści.
Przekazanie praw autorskich
Gdy rozpoczynasz współpracę z twórcą, na przykład z osobą projektującą witryny internetowe, ważne jest, aby efektywnie uzyskać prawa do dzieła, które stworzył na potrzeby Twojej firmy.
Jak wygląda przekazanie praw autorskich?
Aby nabyć prawa do dzieła, konieczne jest zawarcie z twórcą umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, która musi być sporządzona na piśmie, gdyż w przeciwnym razie jest nieważna. Oznacza to, że ustne uzgodnienia czy wymiana e-maili dotyczących zakresu zamówienia i ceny nie zapewnią przeniesienia praw autorskich na Twoją firmę, nawet jeśli przyjmiesz utwór i uiścisz wynagrodzenie twórcy!
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych powinna zawierać następujące kluczowe elementy:
- określenie przedmiotu umowy, czyli określenie utworu lub utworów, których prawa mają być przeniesione;
- wymienienie pól eksploatacji, czyli wskazanie sposobów wykorzystania utworu.
- Ustalenie wynagrodzenia dla twórcy za użytkowanie utworu w określonych polach eksploatacji lub zaznaczenie, że wynagrodzenie obejmuje wszystkie możliwe pola eksploatacji.
- W przypadku, gdy przeniesienie praw autorskich ma być dokonane bez wynagrodzenia, należy to jasno zaznaczyć w umowie. Brak takiego postanowienia może skutkować sytuacją, gdzie, mimo braku wzmianki o wynagrodzeniu w umowie, twórca może wystąpić o jego zapłatę.
- Deklaracja twórcy potwierdzająca, że posiada on prawa do dzieła.
Przykład postanowienia umownego określającego pola eksploatacji
„Twórca, z chwilą zapłaty wynagrodzenia przenosi na Zamawiającego majątkowe prawa autorskie do Dzieła określonego w § 1 umowy we wszelkich formach i zakresach eksploatacji znanych w chwili podpisywania umowy, w szczególności na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania jakąkolwiek techniką, niezależnie od systemu, formatu i standardu na wszelkich nośnikach, w szczególności audiowizualnych, na kasetach wideo, na dysku komputerowym, DVD, na taśmie magnetycznej, na kliszy fotograficznej, płycie analogowej, płycie kompaktowej, na CD, VCD, CD Rom na plikach MP3, na dysku typu pendrive;
- zwielokrotniania jakąkolwiek techniką, w szczególności światłoczułą, magnetyczną, audiowizualną, cyfrową (w jakimkolwiek systemie i na jakimkolwiek nośniku), optyczną, drukarską w dowolnej formie, techniką zapisu komputerowego,
- eksploatacji w całości lub we fragmentach w sieci on-line, w tym wprowadzania do pamięci komputera i/lub rozpowszechniania w sieci multimedialnej, w tym w Internecie i/lub udostępnianie w postaci cyfrowej w nieograniczonej ilości nadań i wielkości nakładów,
- udostępniania, rozpowszechniania Dzieła lub jego części w sposób inny niż określony powyżej poprzez publiczne wystawienie, wykorzystanie w celach reklamowych, promocyjnych, marketingowych, informacyjnych i handlowych, wyświetlenie, publikowanie, publiczne udostępnianie dzieła w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym, (m.in. w Internecie, oraz w ramach dowolnych usług telekomunikacyjnych, m.in. DSL/ADSL),
- w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór został utrwalony – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem egzemplarzy utworów lub oryginału”.
Przykład oświadczenia twórcy
„Wykonawca oświadcza, że dzieło będzie wynikiem jego oryginalnej twórczości i nie będzie naruszać praw osób trzecich, w szczególności praw autorskich oraz dóbr osobistych, jak również, że osobiste i majątkowe prawa autorskie do dzieła nie są ograniczone jakimikolwiek prawami osób trzecich. Wykonawca oświadcza ponadto, że dzieło nie było publicznie rozpowszechnione lub udostępnione za pośrednictwem jakichkolwiek środków przekazu lub rozpowszechniania”.
Licencja – alternatywny sposób przekazania praw do dzieła
Drugim, obok umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, mechanizmem prawym umożliwiającym korzystanie z dzieł innych jest licencja. Umowa licencyjna uprawnia do wykorzystywania dzieła, na podstawie zgody udzielonej przez autora lub inną osobę posiadającą prawa majątkowe. Umowa ta powinna zawierać takie elementy jak:
- Określenie, które dzieła objęte są licencją;
- Definiowanie sposobów wykorzystania dzieła przez licencjobiorcę;
- Wyznaczenie rodzaju licencji, to jest czy jest ona wyłączna (umożliwia korzystanie z dzieła wyłącznie jednemu licencjobiorcy) czy też nie (pozwala na korzystanie z dzieła przez wielu licencjobiorców równocześnie);
- Ustalenie wynagrodzenia za korzystanie z dzieła lub oznaczenie, że licencja jest udzielana bezpłatnie;
- Określenie czasu trwania umowy.
Podczas przenoszenia autorskich praw majątkowych oraz udzielania licencji, niezwykle ważne jest pamiętanie o prawach osobistych twórcy, które, jak już wiesz, są niezbywalne i nie podlegają zrzeczeniu. Oznacza to, że zawsze pozostają przy twórcy danego utworu. Nawet jeśli prawa majątkowe do utworu zostały przekazane innej osobie, twórca wciąż posiada możliwość korzystania ze swoich praw osobistych, szczególnie prawa do integralności utworu.
W praktyce oznacza to, że nabywca praw majątkowych czy licencjobiorca nie może bez zgody twórcy dokonywać zmian w utworze, takich jak usunięcie fragmentów, zmiana kolorystyki, modyfikacja układu graficznego, czy dodanie nowych elementów. Aby adresować te kwestie, często stosuje się w umowach klauzule zobowiązujące twórcę do niewykonywania swoich praw osobistych, lub nawet, w bardziej rygorystycznych przypadkach, upoważnienia do ich wykonywania w imieniu twórcy. Tego rodzaju postanowienia umowne muszą być jednak formułowane bardzo ostrożnie, aby nie naruszać niezbywalnych praw twórcy.